เมื่อในปัจจุบันตัวตนของเราเริ่มไม่สามารถแยกขาดจากโลกออนไลน์ได้ ปรากฏการณ์ทางสังคมหลายสิ่งก็ย่อมเกิดขึ้น โดยเฉพาะกับการเคลื่อนไหวทางการเมือง พื้นในโลกออนไลน์กลายเป็นดังสะพานเชื่อมไปสู่การเมืองบนท้องถนน ขณะเดียวกัน ฝั่งของรัฐไทยก็ใช้เครื่องมือทางดิจิทัลในการควบคุม คุกคามผู้เห็นต่างทางการเมืองเช่นกัน เมื่อการคุกคามทางดิจิทัลไม่ได้อยู่เพียงแค่โลก “เสมือนจริง” แต่กลับส่งผลกระทบ “จริง” ต่อการดำเนินชีวิตในโลกของความเป็นจริงอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้
แม้จะมีการสำรวจสถานการณ์และเก็บข้อมูลการถูกคุกคามทางดิจิทัลในไทยนับตั้งแต่ช่วงหลังรัฐประหารปี 2557 แต่ในพื้นที่ภาคเหนือกลับยังไม่ได้มีการสำรวจเก็บข้อมูลอย่างเป็นจริงเป็นจัง และยังไม่ได้รับความสนใจมากนัก ขณะที่การคุกคามนักกิจกรรมภาคเหนือที่เกิดขึ้น ไม่ได้เกิดเพียงในพื้นที่ในทางกายภาพและทางกฎหมาย แต่ยังขยายขอบเขตไปยังการคุกคามทางดิจิทัลอีกด้วย
เนื้อหาของซีรีย์บทความชุดนี้จึงอยากชวนมาทำความเข้าใจสถานการณ์สิทธิดิจิทัลและบริบทการคุกคามทางออนไลน์ในพื้นที่ภาคเหนือ เพื่อจะช่วยเป็นข้อมูลในการประเมินสถานการณ์การรับมือความปลอดภัยได้ดียิ่งขึ้น และปกป้องสิทธิเสรีภาพของตนเองได้ต่อไปในที่โลกดิจิทัลเข้ามาเกี่ยวข้องกับเรามากขึ้นในชีวิตประจำวันและการเคลื่อนไหวทางสังคม
การสอดส่องคุกคามประชาชนจากรัฐไทยหลังรัฐประหาร ปี 2557
การคุกคามโดยเจ้าหน้าที่รัฐดำเนินไปอย่างมีพลวัต โดยทาง iLaw ได้สำรวจรูปแบบและเครื่องมือที่เจ้าหน้าที่ของรัฐไทยใช้ในการสอดส่อง ติดตาม และคุกคามประชาชนตลอดหลายปีที่ผ่านมาหลังการรัฐประหารเมื่อปี 2557
ประกอบด้วย 1) การออกสำสั่งรายงานตัว 2) การจำกัดเสรีภาพในสถานบันการศึกษา 3) การบุกรุกสถานที่ 4) การเยี่ยมบ้าน 5) การทำร่างกายโดยกลุ่มคนไม่ทราบฝ่าย 6) การปิดกั้นและแทรกแซงกิจกรรมสาธารณะ 7) การกดดันเยาวชนผ่านโรงเรียน 8) การสอดแนมด้วยเทคโนโลยี โดยจะยกตัวอย่างกรณีการคุกคามจากเจ้าหน้าที่หลังการรัฐประหารที่เกิดขึ้น โดยเฉพาะในพื้นที่ภาคเหนือที่เป็นกรณีที่สำคัญ ดังนี้
1) ออกคำสั่งรายงานตัว ในช่วงการรัฐประหาร ปี 2557 ได้มีการคุกคามต่อนักกิจกรรมทางการเมืองและได้เรียกแกนนำเสื้อแดง เข้ารายงานตัวในค่ายทหาร นอกจากนี้ยังมีนักวิชาการและอาจารย์คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ อย่าง ธเนศวร์ เจริญเมือง, นักกิจกรรมเจ้าของร้านหนังสือ Book Re:public อย่าง รจเรข วัฒนพาณิชย์ และคนอื่นๆ ต่างถูกเรียกปรับทัศนคติ
2) จำกัดเสรีภาพในสถานบันการศึกษา ในการประชุมไทยศึกษานานาชาติครั้งที่ 13 จัดโดยมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ในเดือนกรกฎาคม ปี 2560 นักวิชาการ นักเขียน และนักกิจกรรม 5 ท่านได้ชูป้ายที่เขียนเป็นภาษาไทยว่า “เวทีวิชาการไม่ใช่ค่ายทหาร” เพื่อสื่อถึงเจ้าหน้าที่รัฐที่มาทั้งในและนอกเครื่องแบบ และมีการถ่ายภาพจากเจ้าหน้าที่ขณะถือป้าย และชูสามนิ้ว เป็นเหตุให้กองทัพไทยแจ้งความดำเนินคดีอาญาแก่พวกเขาในเดือนสิงหาคม 2560
3) เยี่ยมบ้าน ยกตัวอย่างกรณี ต้นหลิว (นามสมมุติ) นักกิจกรรมจังหวัดพิษณุโลก ผู้ถูกการคุกคามจากเจ้าหน้าที่รัฐไปเยี่ยมบ้าน กล่าวว่า “ตอนนั้นมีพระบรมวงศานุวงศ์ จะมาที่พิษณุโลก ช่วงตุลาคม ปี 2567 มีเจ้าหน้าที่รัฐได้ไปถามผู้ใหญ่บ้านเพื่อเช็คข้อมูลว่าทำอะไรอยู่ และไปถามชื่อตนกับบ้านตรงข้ามก่อน ถามประมาณสองบ้านก่อนถึงที่บ้านของตน และเข้าไปคุยกับแม่ ด้วยความที่แม่เป็นภรรยาตำรวจเลยไว้วางใจ เพราะแม่มีความกังวลว่าลูกจะทำความผิด เลยถามว่ามาทำอะไร จากที่ฟังเสียงในกล้องวงจรปิดคือเป็นการถามข้อมูลทั่วไป แม่มีไหวพริบดีเลยให้ไปนั่งมุมในกล้องวงจร และได้ความมาว่า เจ้าหน้าที่ตำรวจก็ถามเพียงทำอะไรอยู่ที่ไหน มีการเคลื่อนไหวทางการเมืองอยู่ไหม ถ้ายังทำอยู่ก็ขอให้หยุดเคลื่อนไหว”
4) ปิดกั้นและแทรกแซงกิจกรรมสาธารณะ เมื่อปี 2565 นักศึกษาภาควิชา Media Art and Desigh คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ได้พยายามขออนุญาตใช้สถานที่จากผู้บริหารหอศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ตามระเบียบ เพื่อแสดงงานศิลปะตามวิชาที่ลงเรียน แต่ทางผู้บริหารไม่อนุญาตให้ใช้พื้นที่ดังกล่าว จึงได้ประกาศ “ทวงคืนหอศิลป์” แต่ในวันนัดหมาย ทางหอศิลป์ฯ ได้มีการคล้องโซ่และกุญแจล็อกประตูไว้ ทั้งยังมีการตัดน้ำตัดไฟ ด้วยเหตุนี้ กลุ่มนักศึกษาและอาจารย์จึงได้ร่วมกันตัดโซ่เพื่อเข้าไปใช้งานพื้นที่ และมีการจัดแสดงงานศิลปะจนเสร็จสิ้น หลังเกิดเหตุผู้บริหารคณะวิจิตรศิลป์ จึงได้ไปแจ้งความกล่าวหานักศึกษาและอาจารย์ และพนักงานสอบสวนได้ออกหมายเรียกให้ไปรับทราบข้อกล่าวหา เมื่อวันที่ 10 พฤศจิกายน ปี 2565 และศาลนัดฟังคำตัดสินในวันที่ 22 เมษายน 2568 นี้
5) สอดแนมด้วยเทคโนโลยี ถือเป็นจุดสูงสุดในการคุกคามสอดส่องจากรัฐไทยยกตัวอย่าง กรณีนักกิจกรรมในกรุงเทพฯ นิราภร อ่อนขาว นักกิจกรรมวัย 22 ปี เธอได้รับการแจ้งเตือนภัยคุกคามจาก Apple แจ้งว่าอุปกรณ์ของเธออาจเป็นเป้าหมายของ “ผู้โจมตีที่ได้รับการสนับสนุนจากรัฐ” ทำให้เธอตกใจเป็นอย่างมาก
หลังการตรวจทางเทคนิคก็พบความจริงว่า iPhone ของเธอถูกเจาะข้อมูลสปายแวร์เพกาซัสถึง 14 ครั้ง ซึ่งเป็นจำนวนครั้งที่สูงที่สุดในบรรดาผู้ตกเป็นเป้าหมายทั้งหมดในประเทศไทย เธอเชื่อว่าการโจมตีครั้งนี้เชื่อมโยงกับการมีส่วนร่วมของเธอในขบวนการชุมนุมประท้วงเพื่อเรียกร้องประชาธิปไตยที่นำโดยเยาวชนในปี 2563
จะเห็นได้ว่าตั้งแต่การรัฐประหารเมื่อปี 2557 เป็นต้นมา บรรดานักวิชาการ เจ้าหน้าที่องค์กรพัฒนาเอกชน (NGOs) ศิลปิน รวมถึงนักกิจกรรมทางการเมืองต่างต้องเผชิญกับการคุกคามโดยเจ้าหน้าที่รัฐผ่านเครื่องมือต่างๆ ไล่ตั้งแต่การออกคำสั่งเรียกตัวไปจนถึงการแทรกแทรงการดำเนินกิจกรรมสาธารณะที่เป็นสิทธิขั้นพื้นฐานของการปกครองในระบอบประชาธิปไตย โดยเฉพาะอย่างยิ่งตั้งแต่ปี 2563 เป็นต้นมา เจ้าหน้าที่ของรัฐไทยเริ่มขยายพื้นที่การคุกคาม จากการคุกคามในทางกายภาพขยับเข้ามาสู่การคุกคามในพื้นที่ดิจิทัลมากขึ้นเรื่อยๆ ทั้งการติดตามความเคลื่อนไหวทางบัญชีโซเชียลมีเดีย การส่งข้อความพร้อมแสดงตัวว่าเป็นเจ้าหน้าที่เพื่อข่มขู่ผ่านโซเชียลมีเดีย หรือกระทั่งติดตั้งสปายแวร์เพื่อสอดแนมในโทรศัพท์ของประชาชน
ชวนรู้จักสิทธิดิจิทัลกับการคุกคามทางดิจิทัล
ปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน (UDHR) ได้ให้นิยามความหมายของคำว่า “สิทธิมนุษยชน” ไว้ดังนี้ มนุษย์ย่อมมีสิทธิ เสรีภาพ และศักดิ์ศรีติดตัวมนุษย์ทุกคนมาตั้งแต่กำเนิด สิทธิมีลักษณะเป็นสากล เท่าเทียม และไม่อาจโอนหรือพรากไปได้ โดยครอบคลุมสิทธิในชีวิต เสรีภาพ ความปลอดภัย ความเท่าเทียมทางกฎหมาย และโอกาสในการพัฒนาคุณภาพชีวิตอย่างยุติธรรม
| การคุกคามทางดิจิทัล ความไม่ปลอดภัยทางดิจิทัล และการละเมิดสิทธิทางดิจิทัล | การถูกดำเนินคดีทางกฎหมาย |
กรณีถูกติดตาม/สอดแนมทางดิจิทัล – ออนไลน์ สิ่งสำคัญที่ควรรู้คือ 1. ผู้ให้บริการอินเทอร์เน็ต (ISPs: Internet Service Providers) คือผู้ที่สามารถเข้าถึงข้อมูลส่วนตัวที่เราขณะรับส่งระหว่างการเชื่อมต่ออินเทร์เน็ตได้ หากผู้ให้บริการไม่ได้มีมาตรการรักษาความเป็นส่วนตัวของผู้ใช้งานก็เป็นไปได้ที่จะนำข้อมูลบางส่วนไปใช้ หรือยินยอมให้ความร่วมมือกับเจ้าหน้าที่รัฐโดยไม่ได้ผ่านกระบวนการทางกฏหมาย 2. การสอดส่อง หรือสอดแนม ทางดิจิทัล เป็นรูปแบบหนึ่งในการสอดแนม กรณีที่พบได้อย่างชัดเจน เช่น กรณีเพกาซัส การใช้สปายแวร์ขั้นสูงเพื่อนสอดแนม/สอดส่องอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ของบุคคลเป้าหมาย เบื้องต้นการตรวจจับสปายแวร์ตัวนี้ส่วนใหญ่ยังทำได้ในระบบปฏิบัติการ IOS ในไทยคนที่โดนคือนักกิจกรรม คนทำงาน NGO ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชน ขณะที่ในต่างประเทศโดยมากจะเป็นสื่อมวลชน แม้ว่าปัจจุบันจะยังไม่มีความเคลื่อนไหวของเพกาซัสแล้ว คือตรวจไม่พบ เนื่องจากบริษัทถูกฟ้องร้องและต้องปิดตัวลง แต่อาจยังมีสปาย์แวร์ตัวอื่นๆที่ยังตรวจไม่พบหรืออาจจะมีตัวใหม่เกิดขึ้นมาได้ รูปแบบการคุกคามทางดิจิทัลที่สำคัญ ๆ ได้แก่ 1. ปฏิบัติการทางข้อมูลข่าวสาร – IO 2. การข่มขู่/สั่งปิดเว็บไซต์/เพจ 3. การแฮกบัญชี/อีเมล/อุปกรณ์ดิจิทัล 4. การเซ็นเซอร์/ปิดกั้นการเข้าถึงเนื้อหา | – ในช่วงของการเคลื่อนไหวทางการเมืองในช่วงที่ผ่าน โดยเฉพาะหลังปี 2563 การดำเนินคดีมาตรา 112 หรือมาตรา 116 มักพ่วงด้วยคดีที่เกี่ยวข้อง พ.ร.บ.คอมพิวเตอร์ฯ โดยมักจะดำเนินคดีที่ขยายความร่วมถึงการเคลื่อนไหวทางการเมืองออนไลน์เข้าไปด้วย |
อย่างไรก็ตาม พัฒนาการของเทคโนโลยีดิจิทัลและการมาถึงของอินเตอร์เน็ตทำให้นิยามความหมายของคำว่า “สิทธิมนุษยชน” เริ่มพร่าเลือนลง ในปี 2551 องค์การยูเนสโก (UNESCO) จึงได้จัดทำรายงานและแนวทางเกี่ยวกับสิทธิมนุษยชนในยุคดิจิทัล โดยเน้นย้ำถึงความสำคัญของการเข้าถึงข้อมูล เสรีภาพในการแสดงออก และความเป็นส่วนตัวในสื่อดิจิทัล ก่อนที่ต่อมาสิทธิทางดิจิทัล (digital rights) จะเริ่มถูกพูดถึงมากขึ้นเรื่อย ๆ
| สิทธิดิจิทัล (digital rights) คืออะไร สิทธิดิจิทัล หมายถึง “สิทธิมนุษยชนในโลกดิจิทัล” หรือ “สิทธิมนุษยชนที่เกิดขึ้นผ่านเทคโนโลยีและอินเทอร์เน็ต” ซึ่งหมายถึงสิทธิในการเข้าถึง การรับรู้ และการเผยแพร่ข้อมูลในโลกดิจิทัล โดยหมายรวมถึงการป้องกันข้อมูล และผลงานบนโลกออนไลน์ไม่ให้ถูกละเมิดหรือถูกนำไปใช้โดยไม่ได้รับอนุญาตด้วย กล่าวได้ว่า สิทธิดิจิทัลคือสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐานที่ครอบคลุมสภาพแวดล้อมในโลกดิจิทัล ไม่ว่าจะเป็นข้อมูลต่างๆ เช่น metadata อินเทอร์เน็ต ลิขสิทธิ์ทางปัญญาในผลงานประเภทสื่อต่างๆ บนโลกออกไลน์ สิทธิเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็น สิทธิพลเมือง การรวมกลุ่ม การรวมตัว การเข้าถึงอุปกรณ์อินเทอร์เน็ต สิทธิในการเข้าถึงข้อมูลและแพลตฟอร์ม ไปจนถึงการเข้าถึงพื้นที่ปลอดภัยบนสังคมออนไลน์ ความมั่นคง ความปลอดภัย ความเท่าเทียม และสิทธิเสรีภาพของสื่อบนโลกออนไลน์ เป็นต้น |
กระทั่งปี 2565 สำนักงานข้าหลวงใหญ่เพื่อสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ (OHCHR) ได้ออกรายงาน “สิทธิในความเป็นส่วนตัวในยุคดิจิทัล” โดยเน้นถึงความท้าทายจากการละเมิดสิทธิในทางไซเบอร์ และให้คำแนะนำต่อรัฐสมาชิกในการรักษาสิทธิมนุษยชนท่ามกลางโลกที่เปลี่ยนไปอย่างรวดเร็วจนอาจส่งผลกระทบต่อสิทธิมนุษยชนบนพื้นที่ดิจิทัล
และปี 2565 ยังเป็นปีที่แอมเนสตี้ อินเตอร์เนชั่นแนล ประเทศไทย แสดงความกังวลใจต่อการคุกคามสิทธิดิจิทัลโดยฝีมือของเจ้าหน้าที่รัฐไทย เนื่องจากปรากฏหลักฐานว่าเจ้าหน้าที่รัฐไทยเริ่มใช้การสอดแนมนักกิจกรรมทางการเมืองผ่านเครื่องมือดิจิทัลมาตั้งแต่ปี 2564 และยังคงดำเนินการสอดแนมรวมถึงคุกคามนักกิจกรรมผ่านช่องทางดิจิทัลมาต่อเนื่อง ทำให้สถานการณ์สิทธิดิจิทัลของไทยอยู่สภาวะสุ่มเสี่ยง
นักกิจกรรมทางการเมืองยังคงเป็นเป้าหมายหลักของเจ้าหน้าที่รัฐไทยในการสอดแนมและการคุกคามทางดิจิทัล โครงการ MOVE (Monitoring Centre on Organised Violence Events) ได้ทำการสำรวจผลกระทบของการคุกคามทางดิจิทัลต่อนักกิจกรรมทางการเมืองผู้ตกเป็นเหยื่อ พบว่า นักกิจกรรมทางการเมืองมากกว่าร้อยละ 90 เคยมีประการณ์ถูกคุกคามทางดิจิทัลโดยเจ้าหน้าที่รัฐไทย และนักกิจกรรมสัดส่วนเกือบร้อยละ 50 เคยประสบกับการคุกคามทางดิจิทัลโดยฝีมือของเจ้าหน้าที่ฝ่ายความมั่นคง
ไม่ใช่เพียงการคุกคามโดยฝีมือของเจ้าหน้าที่รัฐเท่านั้น โครงการ MOVE ยังเปิดเผยอีกว่า นักกิจกรรมทางการเมืองเคยถูกคุกคามทางดิจิทัลจากประชาชนทั่วไปรวมถึงคนรู้จักที่มีจุดยืนทางการเมืองแตกต่างจากในสัดส่วนกว่าร้อยละ 25.49 และกลุ่มอื่น ๆ อีกกว่าร้อยละ 11.76 สะท้อนให้เห็นว่าพื้นที่ทางดิจิทัลกลายเป็นพื้นที่ใหม่ในการสอดแนมและคุกคามนักกิจกรรมทางการเมือง ไม่ว่าจะทำโดยเจ้าหน้าที่รัฐหรือประชาชนทั่วไปที่ไม่เห็นด้วยกับจุดยืนทางการเมืองของนักกิจกรรมเหล่านี้ก็ตาม
อ้างอิง
Amnesty International Thailand. แอมเนสตี้ อินเตอร์เนชั่นแนลเปิดตัวรายงานสถานการณ์สิทธิมนุษยชนประจำปี 2563/64. https://www.amnesty.or.th/latest/news/902
Amnesty International Thailand. (2565). รายงานประจำ ปี 2564/65 แอมเนสตี้ อินเตอร์เนชั่นแนล: สถานการณ์สิทธิมนุษยชนทั่วโลก. https://www.amnesty.or.th/files/6616/4880/1650/AIR2021_Web.pdf
Amnesty International Thailand. แอมเนสตี้ ร้องไทยยุติดำเนินคดีในข้อหาชูป้าย #เวทีวิชาการไม่ใช่ค่ายทหาร ชี้ขัดต่อเสรีภาพการแสดงออก. https://www.amnesty.or.th/latest/news/130/.
ilaw. 8 ปีคสช. เราจะทำตามสัญญา…คุกคามประชาชนถ้วนหน้า. https://www.ilaw.or.th/articles/10098.
ilaw. UN ออกรายงาน เตือนสปายแวร์ “เพกาซัส” เป็นภัยต่อสิทธิมนุษยชน. https://www.ilaw.or.th/articles/10195?utm_source=chatgpt.com.
ilaw. เทียบไทม์ไลน์ การ “เจาะ” ของเพกาซัส กับการชุมนุมทางการเมือง. https://www.ilaw.or.th/articles/10138.
วงศ์พันธ์ อมรินทร์เทวา. (2565). ทำร้ายในโลกเสมือน สะเทือนชีวิตจริง: นักกิจกรรมการเมืองเจ็บแค่ไหนเมื่อโดนคุกคามออนไลน์?. https://www.the101.world/impact-on-activist-digital-harassment/
ศูนย์ทนายเพื่อสิทธิมนุษยชน. อัยการสั่งฟ้องคดี “ทวงคืนหอศิลป์ มช.” ก่อนศาลเชียงใหม่ให้ประกันตัว 3 อาจารย์-นักศึกษา. https://tlhr2014.com/archives/63990.
“สิทธิดิจิทัล” คืออะไร? https://coconet.social/2020/digital-rights-exploring-definitions-th/
ทีมข่าวที่ประกอบไปด้วยผู้คนหลากหลาย บ้างก็มาจากทะเล บ้างก็มาจากภูเขา แต่สุดท้ายก็ลงเอยที่ภาคเหนืออยู่ที่ Lanner นี่แหละ...
- lannereditorhttps://www.lannernews.com/author/lannereditor/
- lannereditorhttps://www.lannernews.com/author/lannereditor/
- lannereditorhttps://www.lannernews.com/author/lannereditor/
- lannereditorhttps://www.lannernews.com/author/lannereditor/
